Tylicz

 Tylicz to dawne miasteczko położone na wysokości ponad 600 m. n.p.m., usytuowane u zbiegów potoków Muszynka i Mochnaczka, 6 km na wschód od Krynicy. Przebiegająca przez miejscowość droga krajowa zmierza na Słowację (przejście graniczne Muszynka – Kurov), przecinając Przełęcz Tylicką, przez którą prowadził niegdyś węgierski szlak handlowy.

Naturalnymi walorami dla rozwoju Tylicza są bogate złoża balneologiczne. Po przebadaniu zasobów tutejszych wód mineralnych ocenia się na co najmniej 22 kubiki/dobę. Od kilkunastu lat działa tu rozlewnia wody mineralnej.
Na lewym brzegu Muszynki, poniżej zabytkowej cerkwi znajduje się park z zadaszonym źródłem szczawy wodorowęglanowo- wapniowo- żelazistej cenionym przez mieszkańców, ale również turystów.Tylicz posiada bardzo bogatą bazę noclegową, większość tutejszych gospodarstw prowadzi działalność agroturystyczną. W miejscowości znajduje się także kilkanaście wyciągów narciarskich, wypożyczalnie sprzętu Nordic Walking, nart biegowych i zjazdowych, rowerów. Przez miejscowość prowadzą szlaki konne, rowerowe, a także turystyczny szlak pieszy na szczyt Huzary w kierunku Krynicy. Działa tu także Farma Lama, organizująca przejażdżki konne, kuligi, ogniska góralskie i wiele innych regionalnych atrakcji. Z Tylicza wychodzi ścieżka edukacyjno-przyrodnicza „Na Rakowsku” prowadząca przez Bradowiec do przełomu Muszynki.
 

Historia

W pierwszych dokumentach historycznych Tylicz występuje pod różnymi nazwami: Ornamentum (łac. ozdoba), Oppidium Novum, czy Ornawa – o której wzmianki pochodzą już z XIII w. Wraz z rozwojem polsko-węgierskiego traktatu handlowego, u zbiegu potoków Muszynka i Mochnaczka zaczęła rozwijać się osada, która ze względu na swoje położenie powoli nabierała znaczenia.       

Prawa miejskie miejscowość otrzymała w roku 1363 od króla Kazimierz Wielkiego, który prowadził wówczas na terenach południowej Polski intensywną ekspansję osiedleńczą. Ówczesną nazwę Ornawa zmieniono wtedy na Miastko. Król (zgodnie z charakteryzującym go przysłowiem „Zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”) ufundował Miastku kościół, szkołę parafialną i szpital. Otoczył je również murami i nadał prawo składu (przejeżdżający przez miejscowość kupcy musieli wystawiać tu na sprzedaż swe towary). Zaraz po tym utworzono również odrębne sądownictwo (wcześniej wyroki padały w Muszynie). Do dnia dzisiejszego góra wznosząca się na południowej stronie Tylicza będąca miejscem kaźni nosi nazwę „Szubienica”, a jej zbocza zwą się „Łaski”.               

Pod koniec wieku XIV Władysław Jagiełło oddał we władanie Miastko wraz z Muszyną i okolicznymi wsiami biskupowi krakowskiemu Janowi Rydlicy. Tak też ukształtował się kompleks rozległych (ciągnących się od Łomnicy i Popradu na zachodzie po źródła Kamienicy i Białej na wschodzie oraz od granicy węgierskiej na południu po pasmo Jaworzyny Krynickiej na północy) dóbr biskupich. Miastko pozostało we władaniu biskupów krakowskich do 1772 r., gdy ziemie te znalazły się pod rządami austriackimi.            

W II połowie XVI w. nastąpił upadek świetności miejscowości, która została zdziesiątkowana licznymi najazdami i pożarami. Dopiero w 1612 r. biskup krakowski Piotr Tylicki, wykorzystując położenie Miastka, nadał mu ponownie prawa miejskie, własny herb i liczne przywileje. Ufundował także szkołę parafialną i kościół, w którym umieścił cenne dzieła ze swych prywatnych zbiorów.

Wdzięczni biskupowi mieszkańcy Miastka zmienili nazwę miejscowości na Tylicz, która to obowiązuje po dzień dzisiejszy. Biskup rozplanował nową zabudowę miejską, sytuując domy tak, by w razie pożaru spłonęło ich jak najmniej. W centrum rynku zaplanował również budowę ratusza. Ustanowiono wówczas 4 jarmarki: na Trzech Króli, na dzień w oktawie Wielkanocy, na Piotra i Pawła i na Wszystkich Świętych, a także czwartkowy cotygodniowy targ. W roku 1638 powołano Sąd Kryminalny, posiadający „prawo miecza”. Skazywano tu m.in. okrytych złą sławą zbójników beskidników (np. znanego Sawka Hańczowskiego), a także posądzane o czary kobiety (m. in. rzekomo niewinną Orynę Pawliszankę). Wzrost ludności miasteczka został zahamowany pod koniec XVII w., co wiąże się z niszczącym cały kraj najazdem Szwedów i wielką epidemią cholery.    

Migracja wołoska trwająca na tych ziemiach od XV w. spowodowała masowy napływ górali ruskich, wciskających się stopniowo klinem pomiędzy Polaków i Słowaków. Przystosowani do tutejszych warunków klimatycznych imigranci wprowadzili kulturę pastersko-rolniczą. Łemkowie mieli wyraźne poczucie odrębności – charakteryzowali się swoistym  językiem, zwyczajami i własną religią. Niełatwo upodabniali się do sąsiadów – językowo byli bliżsi sąsiednim grupom etnicznym – Bojkom i Dolinianom znad Sanu.        

W XVII wieku w miejscowości zaczęło wrzeć od sporów religijnych, co nigdy przedtem nie miało miejsca. Przeciwnicy prawosławno-rzymskokatolickiej unii w Brześciu Litewskim – dyzunici nakłaniali ludność do przejścia na obrządek wschodni, co z kolei nie było akceptowane przez resztę społeczności. Konsekwencją sporów było zlikwidowanie parafii grekokatolickiej w Tyliczu i oddanie cerkwi i przyległych do niej gruntów parafii łacińskiej. Dyzunitów z miasta wypędzono, a władzę miasta podzielono po połowie na Rusinów i Polaków. Przez owe spory upadła szkoła parafialna, którą reaktywowano dopiero w 1758 r.                                               

W roku 1769 przybyli w okolice Tylicza konfederaci barscy. Wiązało się to z wybuchem powstania przeciw rządom rosyjskim w Polsce. Miasto odegrało znaczącą rolę w potyczkach konfederatów. W pobliżu Tylicza powstał szaniec nad Izbami, obóz koło Muszynki oraz okopy nad Wojkową. Ostatnia bitwa  została stoczona na stokach góry Czerteż i zakończyła się klęską. Dowodem pamięci o tamtych wydarzeniach jest postawiony w 1929r. przy drodze do Krynicy pomnik Kazimierza Pułaskiego – dowódcy konfederatów. W Muszynce do dziś zachowały się okopy „Obozu Koronnego”, gdzie utworzono rezerwat historyczno – krajobrazowy.

 XIX wiek był czasem stopniowego zamierania handlu i powolnego upadku miasta. Główną tego przyczyną była budowa linii kolejowej wiodącej przez Muszynę do Krynicy (zastępującej transport konny). W okresie międzywojennym w Tyliczu mieściły się liczne drobne zakłady przemysłowe: cztery młyny, trzy tartaki, dwie olejarnie oraz cegielnia; w rynku zaś dziewiętnaście sklepów i rzeźnia. Wśród mniejszości znajdowali się wówczas Cyganie zamieszkujący okolice dzisiejszego stadionu sportowego. Tylicz zamieszkiwali również trudniący się handlem Żydzi. Posiadali nawet swój cmentarz, po którym dziś nie zachowały się już żadne ślady.                                     

Podczas drugiej wojny światowej Tylicz stał się ważnym punktem południowego ruchu oporu. Już 7 IX 1939 r. hitlerowcy zajęli miasto i jego okolice. Lepsze traktowanie ludności Łemkowskiej spowodowało wewnętrzny podział mieszkańców. Powiatowy Ukraiński Komitet Pomocy z siedzibą w Krynicy rozpoczął ukrainizację Łemkowszczyzny. Wówczas to na 380 domów 50 stanowili Polacy, a 330 Łemkowie. Łemkowie sympatyzujący  z Ukraińcami, mając w perspektywie utworzenie własnego państwa, byli źle nastawieni do Polaków. Łemkowie „proruscy” żyli nadal w przyjaźni z Polakami – pomagali czynnie w licznych przerzutach na Węgry. Szczególnie zasłużył  się tu Andrzej Garbera – podoficer II pułku lotniczego w Krakowie. Po przeprowadzeniu przez granicę kilkuset osób, w trakcie przenoszenia informacji o zasadzce gestapo - zaginął, a po odnalezieniu zmarł w nowosądeckim szpitalu. Na tylickim cmentarzu znajduje się pomnik młodego lotnika.        

Zaraz po odzyskaniu niepodległości w 1945 r. nastąpiło przesiedlenie Łemków na tereny dzisiejszej Ukrainy. Wyjechało ich wówczas dobrowolnie 20%. Dwa lata później w związku z akcją likwidacji band UPA w Bieszc

zadach część „upowców” przeszła na tereny Nowosądecczyzny napadając osadników, rabując ich mienie i dokonując rozboi. Ludność łemkowska znalazła się wówczas pod podwójną presją – władzy polskiej i banderowców (Łemkowie tyliccy byli jednak bardziej lojalni w stosunku do władzy polskiej). W skutek wielkiej akcji „Wisła” doszło do drugiego przesiedlenia Łemków, tym razem na ziemie zachodnie. Część gospodarstw połemkowskich przejęli górale podhalańscy i ludność napływowa z terenów Małopolski. Wiele lat później, gdy przesiedleńcy dostali możliwość powrotu na ziemie swoich przodków, nie było już do czego wracać, gdyż wszystko co zostawili po wysiedleniu zostało przejęte lub rozgrabione. Pozostała w Tyliczu ludność łemkowska i polska żyła po wojnie w zgodzie i często dochodziło do małżeństw mieszanych, w skutek czego w żyłach wielu dzisiejszych Tyliczan płynie łemkowska krew.

Po wojnie Tylicz na krótko był siedzibą gminy do której należały wsie Muszynka, Mochnaczka, Czyrna, Piorunka, Berest i Polany. Pierwszym wójtem był Jan Kawała, lecz tylko do roku 1952 – od tego czasu Tylicz podlega urzędowi gminy w Krynicy-Zdroju.

 

Zabytki

Kościół p. w. św. Piotra i Pawła wzniesiono w 1612 r. z fundacji biskupa Piotra Tylickiego. Kościół jest drewniany, konstrukcji zrębowej, szalowany i kryty blachą. Posiada jedną nawę z wąskim, trójbocznie zamkniętym prezbiterium, do którego przylega zakrystia. Frontalna wieża konstrukcji słupowej została nadbudowana w roku 1936 nad dawną kruchtą. Ołtarz główny w stylu rokokowym (IIp. XVIIIw.) mieści otoczony kultem obraz Matki Bożej Tylickiej z Dzieciątkiem. Namalował go W XVI w. niderlandzki artysta Adrian Ysenbrandt (nie jest to jak przypuszczano dzieło Czecha). W kościele znajduje się pięć ołtarzy bocznych z zabytkowymi obrazami. Są na nich: Św. Anna Samotrzeć (XVII w.), Veraicon (XVII w.), Św. Marcin (prawdopodobnie XVII w. – twórca ludowy), Św. Jan Nepomucen (I poł. XVIII w.) oraz najnowszy - Serce Jezusa z 1950 r. pędzla Czesława Lenczewskiego. W wyposażeniu świątyni znajduje się również chrzcielnica późnobarokowa z pocz. XVIII w. (szkoła Wita Stwosza), organy barokowe z XVIII w., obrazy: Śmierć św. Józefa, Trzy Marie u grobu Chrystusa, Św. Antoni z Dzieciątkiem, Św. Tekla - wszystkie zapewne z XVIII w. i Św. Barbara, patronka artylerzystów - wg tradycji dar Kazimierza Pułaskiego.  Najstarszym elementem jest XIV-wieczny krucyfiks rzeźbiony w jednym pniu pochodzący z prywatnych zbiorów bpa Tylickiego. Nad konstrukcją góruje wieża o lekko pochyłych ścianach, nakryta baniastym hełmem. Przed kościołem znajduje się dzwonnica, wzniesiona w 1806 r. z inicjatywy ks. Kozierskiego, w kształcie murowanych filarów połączonych trójkątnym przyczółkiem, w którym umieszczony jest herb Tylicza. Środkowy dzwon  odlany został w 1605 r. przez Michała Urlicha na Spiszu, pozostałe dwa pochodzą z 1960 r. Przy kościele znajduje się pomnik przyrody – kilkusetletnia lipa z widocznymi korzeniami przybyszowymi o 5-metrowym obwodzie.

Cerkiew greckokatolicka p. w. św. Kosmy i Damiana, znajduje się przy drodze w kierunku Muszynki. Zbudowana została w latach 1738-44, odnawiana w 1780, 1938 i 1982 r.  Jest drewniana, konstrukcji zrębowej, szalowana.

Wieża konstrukcji słupowej, częściowo obita gontem, kryta blachą. Świątynia jest trójdzielna, z jedną nawą i węższym prezbiterium trójbocznie zamkniętym oraz dwiema kwadratowymi kaplicami, symetrycznie usytuowanymi po bokach nawy. Nad babińcem nadbudowana jest szeroka wieża o pochyłych ścianach. Nad nawą i prezbiterium niskie wieżyczki z baniastymi hełmami. Wieżę wieńczy charakterystyczny zdwojony hełm baniasty z latarnią i kopułką. Polichromia wnętrza nawiązuje tematycznie do jubileuszu 950-lecia Chrztu Rusi. Wyposażenie wnętrza cerkiewne. Ołtarz w prezbiterium jest późnobarokowy, w nim ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem z tegoż czasu, w sukience drewnianej. Ikonostas również późnobarokowy z ikonami współczesnymi oraz z XIX w. (częściowo zdekompletowany w skutek kradzieży, obecnie zastąpiony współczesnymi). Piękna ambona połączona z konfesjonałem pochodzi z XVIII w. Dzwonnica wolnostojąca z 1938 r. zbudowana z kamienia, zwieńczona baniastymi wieżyczkami zawiera  dzwon odlany w XVIII w. Świątynia stanowi obecnie kościół cmentarny; jest otoczona przez  7 dorodnych lip, z których większość stanowi pomniki przyrody.
 

Cmentarze i pomniki – W Tyliczu można zobaczyć kilka cmentarzy. Największy znajduje się przy cerkwi; większość mogił pochodzi tu z XXw. – niektóre z czasów przed i powojennych, często niemające żadnych tabliczek lub ze zniszczonym napisem, czy przewróconym krzyżem. W centrum cmentarza znajduje się grób nieznanego żołnierza i drewniany krzyż misyjny                                       

Inny, mniejszy i starszy cmentarz jest usytuowany w miejscu, gdzie łączą się drogi z Powroźnika i Krynicy. Miejsce to jest porośnięte kępami krzewów, dlatego nikt nie wie ilu ludzi spoczywa tu w rzeczywistości. Obecnie można się doliczyć 30-40 mogił, jednak to tylko mała część z tego, co zakryła roślinność. Groby pochodzą z czasów I i II wojny światowej – niektóre nawet z końca XIX w. Na pomnikach widnieją najczęściej łemkowskie napisy. Przy końcu cmentarza uwagę przyciąga stary kamienny posąg przedstawiający Pana Jezusa w koronie cierniowej – częściowo już rozkruszony – skłania nad refleksją nad owym zapomnianum miejscem.

Na opisanie zasługuje również zbiorowa mogiła ludzi zmarłych na cholerę. Epidemia tej choroby opanowała Tylicz przed pierwszą wojną światową i zgładziła dwie trzecie mieszkańców miasteczka. W miejscu pochówku – na łące pod górą Łan postawiono na pamiątkę drewniany krzyż.

Rynek – czworokątny, z odchodzącymi od niego prostopadle uliczkami – jest pamiątką dawnej świetności Tylicza – w miejscu tym odbywały się średniowieczne jarmarki, a w ratuszu obradował sąd kryminalny (w miejscu obecnego Wiejskiego Domu Kultury). Do niedawna istniały również charakterystyczne okapy domów w formie podcieni. Od wieków powierzchnia rynku wybrukowana jest tzw. „kocimi łbami”. W parku, od strony kościoła stoi murowana kapliczka z 1808 r.

 

Atrakcje turystyczne

Wody mineralne – występujące tu szczawy były od setek lat znane miejscowej ludności, jednak dopiero w roku 1836 zostały opisane przez geologa – L. Zejsznera. W latach 90’ XX wieku utworzono specjalny obszar górniczy „Tylicz”, a spółka Multico uzyskała koncesję na eksploatację tutejszych wód mineralnych na skalę światową. Źródła i wycieki wód mineralnych oraz objawy ekshalacji CO2 zgrupowane są w dolinach potoków Muszynka, Bradowiec i Syhowny. Trwale ujęte jest tylko źródło na lewym brzegu Muszynki - poniżej zabytkowej cerkwi znajduje się park z zadaszonym źródłem szczawy wodorowęglanowo- wapniowo- żelazistej cenionym przez mieszkańców. Kilka innych obudowano prowizorycznie (m. in. 2 na trasie Ścieżki Edukacyjno – Przyrodniczej „Na Rakowsku”).

Ścieżka edukacyjno-przyrodnicza „Na Rakowsku” - Ścieżka ta jest początkowym elementem programu kompleksowego zagospodarowania lasów otuliny Krynicy (prowadzonego przez Gminę Krynica-Zdrój i Leśny Zakład Doświadczalny), którego celem jest połączenie funkcji ochronnych, przyrodniczych i produkcyjnych lasu z funkcją społeczną, a także udostępnienie środowiska przyrodniczego dla ruchu turystycznego i edukację ekologiczną społeczeństwa.    Ścieżka biegnie południowymi stokami i przez szczyt góry „Bradowiec”. Rozpoczyna się przy źródełku położonym ok. 2 km od rynku, w kierunku Powroźnika (obok Zakładu Produkcji Wód Mineralnych „Multi Vita”). Przy tym źródełku znajduje się tablica z planem całej ścieżki i miejscami kolejnych obiektów oznaczonych na mapie oraz w terenie cyframi arabskimi. Wzdłuż ścieżki w miejscach zmiany kierunku przebiegu trasy, rozstawione są strzałki wskazujące kierunek dalszej drogi. Na zainteresowanych czekają ciekawe foldery z opisem i mapą ścieżki dostępne w bibliotece Wiejskiego Domu Kultury, bibliotece szkolnej i u leśniczego.

Dowiedz się więcej o TYLICZU

Wyciągi narciarskie

Narciarstwo biegowe

Stadnina koni Farma LAMA

 

Szlaki turystyczne

Tylicz – Szwarcowa – Huzary (863m n.p.m.) – Kopiec Pułaskiego – c

zas przejścia 2h i powrót 1h 40min. Początek przy końcu ul. Biskupa Tylickiego. Prowadzi polną drogą w kierunku północnym, ostro pod górę. Po zdobyciu pierwszego wzniesienia widzimy za sobą piękną panoramę Tylicza, Muszynki, Przełęczy Tylickiej oraz Lackowej i gór słowackich na horyzoncie. Dalej szlak prowadzi przez las – początkowo łagodnie, a przy szczycie Huzarów dość stromo. Mijając szczyt wchodzimy na szlak żółty zbiegający z Jakubika. Dalej w dół, serpentynami, dochodzimy do drogi asfaltowej, przy której stoi Kopiec Pułaskiego. Z tego miejsca można udać się dalej do centrum Krynicy lub za znakami żółtymi na Górę Parkową.

Tylicz – Szalone - Bradowiec – Rakowskie – Powroźnik – czas przejścia 3h. Szlak wiedzie przez szczyty otaczające miejscowość od strony zachodniej. Wejść na niego można z centrum Krynicy lub ze szczytu Góry Parkowej. Wiedzie w większości przez las mijając kolejne 800-metrowe wzniesienia. W okolicach Bradowca w miejscach, gdzie las się przerzedza możemy podziwiać panoramę Tylicza, z kościołem, cerkwią i licznymi wyciągami narciarskimi. Szlak schodzi do sąsiedniej miejscowości Powroźnik, w miejscu przystanku PKS.

Muszynka – Kamienny Horb (827m n.p.m.) – Wojkowa – czas przejścia 3h. Szlak rozpoczyna się w wiosce na południowy-wschód od Tylicza. Prowadzi początkowo pod górę, przez pastwiska, następnie przez rzadki las będący historycznym rezerwatem „Okopy Konfederatów Barskich”. Dalej wzdłuż granicy państwa. Po drodze kilka punktów z widokiem na stronę słowacką. Szlak kończy się w małej wiosce Wojkowa, 8km od Krynicy.

 

Muszynka

Muszynka to dawna wieś łemkowska, położona na wysokości ponad 650 m. n.p.m. w dolinie potoku o tej samej nazwie, znajdująca się  zaledwie 2 km od Przełęczy Tylickiej. Założył ją w 1356 r. król Kazimierz Wielki. W XIV i XV wieku odgrywała duże znaczenie ze względu na położenie przy ruchliwym szlaku handlowym na Węgry (blisko Bardiowa). Po II wojnie światowej 70% tutejszych Łemków zostało przymusowo wysiedlonych do ZSRR.

W centrum miejscowości znajduje się dawna cerkiew grekokatolicka pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty. Jest drewniana, zbudowana w stylu cerkiewnym w 1689 roku i kryta blachą. Wewnątrz w jednym z ołtarzy bocznych znajduje się obraz św. Barbary, przyniesiony z obozu Konfederatów Barskich. Ikonostas złączony z ołtarzami bocznymi, pochodzi z XVIII w. Do 1947 roku cerkiew stanowiła pomocniczą świątynię parafii łemkowskiej w Tyliczu. Dziś jest kościołem filialnym parafii rzymsko-katolickiej w Tyliczu.
           
Na uwagę zasługuje Rezerwat Historyczny „Okopy Konfederackie” upamiętniający XVIII-wieczne potyczki wojsk Kazimierza Pułaskiego właśnie w pobliskim lesie, na stokach góry Jawor. Żółty szlak turystyczny wiedzie na szczyt Jawora, mijając obelisk upamiętniający Konfederatów i dalej prowadząc na Wysokie Bereście, do Wojkowej. Wzdłuż Granicy Państwa, od Przełęczy Tylickiej wiedzie natomiast szlak czerwony w kierunku Dzielca i Lackowej.

Zobacz bazę noclegową miejscowości Tylicz